يادداشت‌های ايرانی - سه

Newspaper blackout poems
by Austin Kleon
*

يك. آقای آستين كليوُن (يا هر تلفظ درست ديگری) طراح، كارتونيست و نويسنده‌ای‌‌ست كه در آستين تكزاس خانه دارد. او متن‌های ساده روزنامه‌ها و كتاب‌ها‌ را در برابرش می‌گذارد و در حال سياه كردن سطرها و فاصله‌ها با ماژيك، واژه‌هايی را برمی‌گزيند و دست‌نخورده باقی می‌گذارد، و از توالی آن‌ها متن تازه‌ای می‌آفريند كه خودش نام شعر بر آن‌ها گذاشته است.
دو. نشسته‌ام و به كارهای بازيگوشانه آقای كليون نگاه می‌كنم و می‌كوشم به خودم توضيح بدهم كه چرا تجربه مفرح او در كار با يك «متن موجود» را، از «روايت»‌های آقای كيارستمی از آثار عالی‌جنابان سعدی و حافظ بيش‌تر دوست دارم. اما اين قياس، تاحدی از سر اتفاق و تاحدی ناگزير بوده است؛ چرا كه كارهای آستين كليون را در روزهايی كشف كردم كه پرونده هفته‌نامه «شهروند امروز» درباره «روايت‌ها»، تازه منتشر شده بود.
سه. نخستين نكته‌ اين است كه طراح اهل تكزاس، اگرچه دست كم به خاطر همين كارها ديگر ناشناخته نيست، اما شهرت و آوازه فيلم‌ساز نامدار ما را هم ندارد. اين نكته، خود او و نيز ما را در جايگاه خاصی قرار می‌دهد: او در هر اثری كه خلق می‌كند از هيچ اعتبار ازپيش حاصل شده‌ای نمی‌تواند وام بگيرد تا به ارزش هنری اثر تازه بيافزايد، يا اين اثر تازه را زير بال‌وپر آن اعتبار «گردن‌كلفت» قرار دهد. او چاره‌ای ندارد جز اين‌كه اعتبار هر اثر را در درون آن بيافريند و ارزش تازه را با مرارت خلق كند. كار او دشوارتر است، اما اگر حاصلی دهد و توجهی برانگيزد، زير سايه چيز ديگری نخواهد بود و می‌تواند سر به آفتاب بسايد. سوی ديگر ماجرا، ما / بينندگان نشسته‌ايم؛ ما كه نام آقای كليون را نشنيده‌ايم و هيچ كار ديگری هم از او نديده‌ايم. ما كه قرار نيست ذهن و خاطرات‌مان را بكاويم و همه پيش‌داوری‌ها را از ذهن‌مان پاك كنيم (اگر بتوانيم!) و آن‌گاه به تماشای كارش بنشينيم. ما كه قرار نيست اگر كارش را دوست داشتيم نگران باشيم كه مرعوب او بوده‌ايم؛ يا اگر دوست نداشتيم، سرزنش شويم كه اسير شائبه‌ای اخلاقی بوده‌ايم. در برابر آقای كليون، ما آزاديم. اما گمان نمی‌كنم كسی بتواند به ما اطمينان بدهد كه آقای كيارستمی جايی در ته ِ دلش نمی‌خواهد كه وقتی به «روايت»‌های او نگاه می‌كنيم، كمی‌ هم در بند و مسحور اعتبار جهانی‌اش باشيم؛ و اين تمايل فرضی، اگرچه بيننده «آزادی»‌خواه را در بند نمی‌گذارد، اما دست ِ‌كم او را از يك رودررويی بی‌واسطه و بی‌حاشيه با اثر محروم می‌كند.
چهار. اما ماجرای «اعتبار»، و وام گرفتن يا نگرفتن از آن، در همين‌جا پايان نمی‌يابد. چيزی كه كار آقای كليون را از جنبه‌ای ديگر بی‌ترديد ممتاز می‌كند، اين است كه «متن موجود»‌ی كه او انتخاب كرده هم، از پيش هيچ اعتباری ندارد. برخلاف اشعار آن عالی‌جنابان، كه اعتبار زبان فارسی‌اند، متن‌های آقای كليون، مقاله‌های روزنامه‌ها هستند كه حامل هيچ ارزش ادبی ويژه‌ای نيستند. به عبارت ديگر، آقای كليون، نه از اعتبار خودش بهره می‌برد، نه از اعتبار متنی كه برگزيده است. او از متنی شعر «می‌آفريند» كه هيچ نسبتی با شعر ندارد، و در لابه‌لای متنی شعر «می‌بيند» كه نويسنده‌اش هيچ تصوری از سرودن شعر نداشته است؛ و اگر بخواهيم از واژگان سينمايی استفاده كنيم، می‌توانيم بگوييم كه او خود را در برابر اين چالش قرار داده است كه «بازی» خوبی از يك «نابازيگر» بگيرد. در مورد «روايت»‌های آقای كيارستمی اما، اعتبار رعب‌آور متن‌های مرجع، اين تصور را ايجاد می‌كند كه او در نهايت و در خوشايندترين قضاوت، بازی خوبی از يك نابغه بازیگری گرفته است!
پنج. آقای «كيارستمی ِ هنرمند» را به اعتبار بسياری از فيلم‌هايش دوست دارم؛ اما پديده «كيارستمی ِ پرآوازه» - و همه «توليدات»‌ش - را با كمی فاصله، كمی احتياط و كمی نگرانی (نگرانی از دست تطاول‌گری كه آدمی‌زاد ممكن است خودش بر اعتبار خودش بگشايد؛ و دوستدارانش هم از هيچ كمكی به او در اين راه دريغ نورزند!) دنبال می‌كنم. نگرانی، احتياط و فاصله‌ای كه برای بيش‌تر دوست‌ داشتن آثار آقای كليون ِ جوان مشكل نمی‌آفريند.